د البيروني کتابښود

عمومي ځانګړني:
ژبه: پښتو
چاپ کال: ۱۳۵۲  ش
خپروونکی: د بيهقي د کتاب خپرولو مؤسسه
تيراژ: پنځه سوه ټوکه
د مخونو شمېر: ۱۳۹

موضوع او پېژندنه:
  ارواښاد علامه حبيبي (خدای پاک دي پر ورحمېږي) د خپلو اخلافو او مفاخرو نهايت قدرونه کوله، هغه مرحوم د خپل اويا کلن ژوند په اوږدو کي د خپلي ژبي، تاريخ، ادب او مشاهيرو په اړه خورا غني کتابونه وليکل، د پښتو او دري ژبو د ادب تاريخ او مشاهيرو په باب ئې ډېر اوږده او خوندور تحقيقات وکړل، د دغو تحقيقاتو او پلټنو تر څنګ چي به کله ناکله په نورو ژبو کي پر هغه مرحوم باندي داسي آثار پېښ سول چي د افغانستان په ژبو، ادب، تاريخ او مشاهيرو به ئې اړه درلوده د هغو له ترجمې څخه ئې هم لاس نه دئ اړولی، هغه مرحوم غوښتل چي خپل اولس او خپلي ژبي ته خدمت وکړي، د خدمت وسيله چي ئې هر څه وه هغه ته ئې توپير نه درلود، تحقيق، تخليق يا تعليق، ترجمه، تحشيه يا مقابله له يوې خوا ئې مخ نه اړاوه، ټولي ستونزي او مشکلات ئې د خپلي ژبي، ادب، تاريخ او فرهنګ غوړېدني په موخه په خورا لوی همت او نه ستړې کېدونکې مبارزه سر ته رسوله .
 د هغوی په ترجمه کړو آثارو کي يو هم د ابو ريحان البيروني کتابښود دئ. دا کتاب د افغانستان د څلرمي پېړۍ د خورا اوڅار عالم ابوريحان محمد بيروني خوارزمي (۳٦۲ – ۴۴۰ ق) د آثارو پېژندني ته ځانګړی سوی دئ. دغه کتابښود په ۱۹۷۱ م کال کي د هند د عليګړهـ پوهنتون د اسلامي څېړنو د کتاب ساتونکي احمدسعيد خان له خوا په انګرېزي ژبه ليکل سوی وو، ارواښاد احمدسعيد خان د خپلو پراخو معلوماتو او ژورو تتبعاتو په روڼا کي د البيروني د آثارو په باب خورا د اهميت وړ څېړني او پلټني کړي دي.
 د کتاب هغه محتوی چي د ابو ريحان البيروني د آثارو په اړه ئې غنيمت څېړنه بللای سو لوی استاد علامه حبيبي دې ته وهڅاوه چي دغه کتاب له انګليسي څخه په پښتو ترجمه کړي. لوی استاد په دې ترجمه کي تش د مترجم دنده نه ده تر سره کړې، بلکي نوموړی کتابښود ئې بشپړ کړی دئ او خورا ډېري د فايدي څخه ډکي حاشيې او لمن ليکونه ئې پر کښلي دي، چي په دې توګه د البيروني کتابښود د يوه هندي عالم ښاغلي احمدسعيد خان کار د د يوه افغان عالم لوی استاد علامه حبيبي په زيار او کوښښ بشپړ سوی دئ چي اوس د ابو ريحان البيروني د آثارو يوه جامع مجموعه ګڼله کېږي.
 په دې کتابښود کي تر څورلسو عمومي سرليکونو لاندي د ابو ريحان البيروني ۱۸۳ چاپ او ناچاپ آثار او مقالې  معرفي سوي دي، دغه عنوانونه په دې ډول دي:
• د البيروني د تاليفاتو عمومي فهرست
• د ښار د طول او عرض او سمت ټاکنه
• د شعاعونو او ممر کتابونه
• آلات او د هغو څخه کار اخيستنه
• د زمانو او وختونو په باب کي
• لکۍ وال او کوڅۍ وال ستوري
• متفرقات
• د نجومو د احکامو کتابونه
• د هزل او سخف خوږې خبري
• د عقايدو کتابونه او ځيني نوري څېړني
• ورک کتابونه)۱(
• د نورو کتابونه د البيروني په نامه
• د ابو سهل مسيحي کښلي کتابونه
• د البيروني خپل کتابونه
د هر اثر د معرفۍ تر څنګ د هغه اثر په باب د نورو ليکوالو او پوهانو چاپ آثار، مقالې او توضيحات هم ورسره راوړل سوي دي، چي په دې ډول زموږ د دغه لوی عالم (ابو ريحان البيروني) هر اثر د نوري دنيا د پوهانو او عالمانو له نظره هم څېړل سوی دئ.
 د کتاب ښودني ميتود لوی استاد علامه حبيبي د خپلي هغي څورلس مخيزي سريزي په يوه برخه کي چي د دې کتاب په سر کي چاپ سوې ده داسي ښيي:
 “هر کتاب له (۱) تر (۱۸۳) پوري يو نمبر لري، لومړی د کتاب نوم او بيا يې انګرېزي ترجمه ليکو، چي دغه په لينديو کي نيوله کېږي (…) وروسته تر هغه ځايه چي معلومات سته د دغه کتاب يوه لنډه پېژندنه راغلې ده، او که يې خطي نسخه وي هغه هم ښووله کېږي، چاپونه، ترجمې که يې معلومي وي هغه هم کښلي سوي دي. بيا نو د هر کتاب په باب کي چي ځيني مقالې خپرې سوي وي هغه هم ښيو)۱(“.
 د کتاب عمومي محتويات په دې ډول دي:
 لومړی (د مترجم له خوا) د علامه حبيبي يو کوچنۍ يادونه راغلې ده، ورپسې په څورلسو مخونو کي لوی استاد يوه مشرحه سريزه ليکلې ده. وروسته د کتاب اصل متن له (۱۷) مخ څخه شروع تر (۱۲۵) مخ پوري. تر هغه وروسته د (ښکارندوی) تر عمومي عنوان لاندي د کتاب وروستي فهرستونه راغلي دي او په پای کي يو مخ (سمونه) لري.
 کتاب پر سپين کاغذ، حروفي چاپ د پنځه سوو ټوکو په تېراژ په ۱۳۵۲ش کال د بيهقي کتاب خپرولو مؤسسې له خوا د ابو ريحان البيروني د زرم تلين په مناسبت خپور سوی دئ.

کتابشناسی عالم جليل افغانستان – دري ترجمه (د کابل چاپ):
 د البيروني د کتابښود دري ترجمه هم علامه مرحوم د افغانستان د معارف وزارت په خواهش له انګرېزي څخه کړې ده، خو بايد يادونه وکو چي پښتو تر جمه ئې تر دري مخکي کړې ده، ځکه په دې اړه خپله علامه مرحوم داسي ليکي:
 “من چون اين کتابرا بحيث يک فهرست اجمالی اما جامع دربارۀ آثار البيرونی و نسخه های خطی و چاپی و ترجمه های آن نافع يافتم و حتی آنرا حاوی مقالات و تبصره هائی هم ديدم، که درين قرن اخير بر حيات و افکار و کارنامه ها و مؤلفات البيرونی در جرائد و کتابها و موقوفات غرب و شرق انتشار يافته، بنا بر اين به ترجمۀ آن بزبان پښتو پرداختم، که اينک در کابل چاپ و نشر شده است. چون اين کتابشناسی در انګليسی هم چاپ عام و مستقلی ندارد و بصورت يک رساله، نسخ اندک آن ګستنر شده، بنا برين ترجمه و نشر آن بزبان دری نيز مفيد خواهد بود، که اينک به سفارش وزارت معارف دولت جمهوری افغانستان آنرا ترجمه و تعليق و تکميل کرده و برای طبع و نشر آماده ساختم)۱(“.  

 په دري ترجمه کي لومړی د (آغاز) په عنوان د علامه حبيبي يو دوه مخيزه يادښت راغلی ورپسې د پښتو چاپ سريزه په عين شکل دلته هم راغلې ده. تر هغه وروسته په څورلسو عنوانو کي د ابو ريحان البيروني (۱۸۳) ټوکه آثار معرفي سوي دي. خو په دري ترجمه کي د (تعليقات) تر سرليک لاندي ځيني اضافات په دې ډول سته، مثلاً د (۱ – تحقيق تاريخ وفات ابو ريحان بيرونی،  ۲ – آيا بوريحان خراسانيست يا خوارزمی؟، ۳ – آراء المتقدمين، ۴ – چهار رساله خطی، ۵ – نشرات هزارۀ البيرونی در کابل، ٦ – ترجمه و نشر آثار البيرونی در اتحاد جماهير شوروی، ۷ – السدس الفخری، ۸ – چند مقاله دربارۀ البيرونی) تر سرليکونو لاندي خورا غنيمت موضوعات د ځانګړو مقالو او ياداښتو په ډول راغلي دي، ورپسې د کتابونو مکمل فهرستونه راغلي دي.
 دغه کتابښود د معارف وزارت له خوا په ۱۳۵۲ش کال د محمدقاسم شعله په اهتمام په ۱۷۰ مخونو کي پر سپين کاغذ او حروف چيني چاپ چاپ سوی دئ.

کتابشناسی ابوريحان بيرونی – دري ترجمه (د اېران چاپ):
 اېران کټ مټ د کابل د معارف وزارت کتابښود د يو څه زياتونو سره چاپ کړی دئ، خو د آغاز تر عنوان لاندي چي د معارف وزارت په چاپ کړي کتابښود کي کومه يادونه سوې ده، اېرانيانو د خپل عادت له مخي په دې يادونه کي لاسوهنه کړې ده، مثلاً هر ځای چي د دري ژبي کلمه راغلې ده هغه ئې په (زبان ما)۱() بدله کړې ده او که کوم ځای د افغانستان ذکر راغلی وي هغه ئې په (شرق) اړولی دئ. د علامه حبيبي مرحوم هغه خبري چي ما د کابل په دري چاپ کي را اخيستي دي او هلته ئې ليکلي چي دغه دري ترجمه مي د معارف وزارت په غوښتنه کړې ده، د اېران په چاپ کي د هغه پر ځای د دکتر ذبيح الله صفا په غوښتنه ليکل سوې ده.
 د دغو ټولوباوجود د اېران چاپ ځيني غني اضافات هم لري، مثلاً د (منابع معلومات بر حيات و آثار البيرونی) تر سرليک لاندي د اروپايي موقوته منابعو مخففات راغلي دي، او د (فهرستهای مخطوطات مورد استفاده مؤلف) تر عنوان لاندي (۴۵) هغه خطي نسخې را پېژني چي د دې کتابښود مؤلف له هغو څخه د کتابښود په ليکنه کي استفاده کړې ده او په (۱۹) مخونو کي د کتاب عمومي اسماء الرجال د (فهرست اعلام) تر سرليک لاندي چاپ سوي دي.
 د کتاب په سر کي د ابو ريحان البيروني يو انځور راغلی دئ، ورپسې ټول هغه موضوعات راغلي چي د کابل چاپ کتابښود ئې لري. کتاب په ۲۳۰ مخونو کي پر ډبل سپين کاغذ په حروفي چاپ د (شورای عالی فرهنګ و هنر) له خوا په ۱۳۵۲ ش کال چاپ سوی دئ.

ليک کي ئې په خپل قلم داسي ورته کښلي دي: “کلمۀ (ما) از تحريفات ايرانيان است ور نه استاد بزرګوار پوهاند عبدالحی حبيبی عوض کلمه (ما) [دری] نوشته است [رجوع کنيد به کتابشناسی البيرونی طبع کابل ص ۲ مقدمه)”.

 ۱ –  اسماني نغمې او لاهوتي سرودونه
۲ –  نومورکي مؤرخين
۳ – امير کروړ  و دودمان او
۴ – نظری به ادبيات پښتو
۵ – امیر کروړ و دودمان او
۶ – د البيروني کتابښود
۷
۸
۹
۱۰